بیماری سالک یا لیشمانیوز چه علائم، علل، عوارض و درمانی دارد؟
بیماری سالک یا لیشمانیوز، عفونتی است که توسط گونه هایی از انگل های تک یاخته بنام لیشمانیا که از طریق نیش پشه‌های خاکی ماده آلوده به بدن انسان منتقل می‌شوند، ایجاد می شود. این انگل ها در مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری وجود دارند و می توانند باعث ایجاد زخم‌های شدید پوستی یا عفونت اندام های داخلی شوند.
آیا میدانید
ابتلا به سالک باعث مصونیت نسبت به این بیماری نمی شود و اگر قبلاً به سالک مبتلا شده باشید، باز هم ممکن است به آن مبتلا شوید.
بیماری سالک چیست؟
بیش از 20 گونه از انگل های تک یاخته (تک سلولی) وجود دارد که به آنها لیشمانیا (Leishmaniasis) می گویند. بیماری لیشمانیوز که با نام های دیگری از جمله سالک و کالاآزار نیز شناخته می شود از طریق انتقال انگل های لیشمانیا توسط پشه های خاکی به بدن انسان ایجاد می شود.
انواع سالک
گونه های مختلف این بیماری عبارتند از:
- احشایی (کالاآزار)
- پوستی
- جلدی – مخاطی (پوستی- مخاطی )
- پوستی پُست کالاآزار
سالک احشایی (VL) چیست؟
نوع احشایی که به عنوان کالاآزار نیز شناخته میشود، در صورت عدم درمان در بیش از ۹۵ % موارد کشنده است. این بیماری با دوره‌های نامنظم تب، کاهش وزن، بزرگ شدن طحال و کبد و کم‌خونی مشخص میشود.
این بیماری اندام‌های داخلی مانند مغز استخوان، طحال و کبد را تحت تأثیر قرار میدهد و علائم آن گاهی چند ماه یا یک سال یا حتی بیشتر پس از گزیده شدن توسط پشه آلوده، ظاهر می شوند.
بیشتر موارد سالک احشایی در برزیل، شرق آفریقا و هند رخ میدهد. تخمین زده میشود که سالانه 50,000 تا 90,000 مورد جدید از لیشمانیوز احشایی در سراسر جهان اتفاق می افتد.
سالک پوستی (CL) چیست؟
شایع‌ترین شکل این بیماری سالک پوستی است که باعث ضایعات پوستی زخم مانند در قسمت‌های در معرض دید بدن که توسط پشه آلوده نیش زده شده، میشود. این بیماری باعث ایجاد برآمدگی‌هایی بر روی پوست میشود که به مرور زمان به زخم‌های بزرگی تبدیل می‌شوند. بهبود خود به خودی آن میتواند مدت زمان زیادی طول بکشد. علائم معمولاً چند هفته یا چند ماه پس از گزیدن شدن توسط پشه خاکی، شروع به ظاهر شدن میکنند.
جای ضایعات پوستی ناشی از بیماری سالک می تواند به صورت مادام العمر باقی بماند. حدود ۹۵٪ از موارد CL در آمریکا، حوزه مدیترانه، خاورمیانه و آسیای مرکزی رخ میدهد. تخمین زده میشود که سالانه 600,000 تا 1,000,000 میلیون مورد جدید در سراسر جهان به این بیماری مبتلا می شوند.
سالک پوستی- مخاطی (ML) چیست؟
لیشمانیوز پوستی – مخاطی باعث تخریب جزئی یا کامل غشاهای مخاطی بینی، دهان و گلو میشود. بیش از ۹۰٪ موارد ML در بولیوی، برزیل، اتیوپی و پرو رخ میدهد.
سالک پوستی پُست کالاآزار (PKDL) چیست؟
این نوع معمولاً بدنبال لیشمانیوز احشایی ایجاد می شود که به صورت بثورات ماکولار، پاپولار یا ندولار روی صورت، بازوها و تنه ظاهر می‌شوند. آمارها نشان میدهد که 5 تا 10 درصد از بیماران مبتلا به کالاآزار به این بیماری مبتلا می‌شوند. این بیماری معمولاً 6 ماه تا 1 سال یا حتی بیشتر پس از درمان کالاآزار ظاهر میشود، اما میتواند زودتر نیز رخ دهد. افراد مبتلا به PKDL منبع بالقوه عفونت لیشمانیا هستند.
نحوه انتقال بیماری سالک
انگل‌های لیشمانیا از طریق نیش پشه‌های خاکی ماده آلوده که از جنس فلبوتومین هستند، منتقل می‌شوند. این پشه ها برای ساخت تخم از خون تغذیه میکنند. حدود ۷۰ گونه جانوری، از جمله انسان، می‌توانند میزبان انگل‌های لیشمانیا باشند.
میزان شیوع و پراکندگی جغرافیایی بیماری سالک
شیوع
از آنجایی که بسیاری از افراد ممکن است بدون بروز علائم به لیشمانیا آلوده شوند، تشخیص میزان شیوع بیماری سالک دشوار است. با این حال تخمین زده می شود که سالانه 1.5 تا 2 میلیون نفر در سراسر جهان علائم این بیماری را تجربه میکنند.
پراکندگی جغرافیایی
انگل لیشمانیا تاکنون در بیش از ۹۰ کشور جهان دیده شده است از جمله:
- بخش‌های خاصی از آسیا
- بخش‌هایی از آفریقا از جمله مناطق گرمسیری و شمال آفریقا
- جنوب اروپا
- خاورمیانه
- آمریکای مرکزی
- آمریکای جنوبی
- برخی مناطق مکزیک
علائم انواع بیماری سالک
علائم سالک پوستی چیست؟
سالک پوستی باعث ایجاد برآمدگی روی پوست در محل گزش پشه خاکی میشود. این برآمدگی میتواند دلمه یا پوسته پوسته باشد که با گذشت زمان، به زخمی تبدیل میشود که ظاهری شبیه آتشفشان دارد یعنی قسمت حاشیه‌ای آن سفت و قسمت مرکزی آن فرورفته است.
علائم سالک مخاطی و مخاطی پوستی چیست؟
بیماری سالک مخاطی باعث ایجاد زخم یا جراحت در بینی، دهان یا گلو (غشاهای مخاطی) میشود. معمولاً همزمان با زخم های غشاهای مخاطی، یک یا چند زخم روی پوست نیز ایجاد می شود. علائم شایع سالک مخاطی و مخاطی پوستی عبارتند از:
- مشکل در تنفس
- ضایعات پوستی که ممکن است به زخم های پوستی تبدیل شوند و بسیار آهسته بهبود می‌یابند
- گرفتگی بینی
- آبریزش بینی
- خونریزی بینی
- مشکل در بلع
- ظاهر شدن زخم در دهان، زبان، لثه‌ها، لب‌ها، بینی و داخل بینی
علائم سالک احشایی چیست؟
علائم سالک احشایی عبارتند از:
- تبی که هفته‌ها طول می‌کشد و ممکن است به صورت چرخه‌ای ظاهر و ناپدید شود
- لرز
- عرق سرد
- تورم غدد لنفاوی
- تورم شکم بدلیل بزرگ شدن طحال
- کاهش وزن
- خستگی
- ضعف
- کاهش اشتها
- لکه‌های تیره یا تغییر رنگ پوست
سایر علائم :
- عرق شبانه
- نازک شدن موها
- سرفه
- اسهال
- استفراغ
- آزمایش خون غیرطبیعی
- تعداد کم گلبول‌های سفید خون (لکوپنی)، تعداد کم گلبول‌های قرمز خون (کم‌خونی) و تعداد کم پلاکت‌های خون (ترومبوسیتوپنی)
علل
انگل‌های لیشمانیا باعث بیماری لیشمانیوز (سالک) می‌شوند. این انگل ها در بدن انسان و حیوانات از جمله سگ‌ها، گربه‌ها، جوندگان و روباه‌ها زندگی میکنند.
بیماری سالک از طریق نیش پشه خاکی فلبوتومین پخش میشود. پشه خاکی فرد یا حیوان آلوده را نیش می‌زند، سپس شخص دیگری را نیش می‌زند و انگل لیشمانیا را به او منتقل میکند.
دیگر راه های انتقال انگل لیشمانیا که کمتر رایج است:
- استفاده از سوزن مشترک
- تزریق خون
- از مادر باردار به جنین
عوامل خطر
- بیماری سالک در مناطق گرمسیری، روستایی و مناطقی که شرایط بهداشتی نامساعدی دارند، شایع تر است.
- احتمال ابتلا به این بیماری در افراد مبتلا به HIV (ایدز) و سایر بیماری هایی که باعث تضعیف سیستم ایمنی می شوند، بیشتر است.
- افرادی که رژیم‌های غذایی فاقد پروتئین،آهن، ویتامین A و روی کافی دارند بیشتر در خطر پیشرفت عفونت ناشی از انگل لیشمانیا هستند.
- تغییرات آب و هوایی از طریق تغییرات دما و بارندگی، بر اندازه و توزیع جغرافیایی جمعیت پشه خاکی تأثیر می‌گذارند و احتمال شیوع آن را افزایش میدهند.
- پرنده‌شناسان، افرادی که هنگام طلوع، غروب یا شب در فضای باز هستند، طبیعت‌گردان و سربازان از جمله افرادی هستند که بیشتر در معرض خطر ابتلا به سالک قرار دارند.
تشخیص و آزمایش های لازم
تشخیص
پزشکان از طریق بررسی بافتی از بدن بیمار، ابتلا به سالک را تشخیص میدهند. این نمونه‌ها می‌توانند از بافت زخم‌ها، طحال، غدد لنفاوی یا مغز استخوان برداشته شوند.
آزمایش های تشخیصی لازم
آزمایش‌هایی که پزشکان اغلب برای تشخیص بیماری سالک انجام میدهند عبارتند از:
- بیوپسی سوزنی برای گرفتن نمونه‌ای از بافت طحال، غدد لنفاوی یا مغز استخوان. این روش بهترین راه برای تشخیص لیشمانیوز احشایی است.
- بیوپسی پوست برای گرفتن نمونه از بافت زخم روی پوست، بینی یا دهان که برای تشخیص لیشمانیوز پوستی یا مخاطی استفاده می شود.
- آزمایش خون (سرولوژی) برای بررسی علائم عفونت لیشمانیا. آزمایش خون معمولاً برای تشخیص عفونت فعلی ناشی از لیشمانیا خیلی مفید نیست.
درمان بیماری سالک
درمان به نوع سالک بستگی دارد. خوشبختانه بسیاری از مبتلایان به خوبی به درمان ها پاسخ داده و به طور کامل بهبود می یابند بخصوص اگر بیماری زود تشخیص داده شود.
دارو درمانی
برای درمان بیماری سالک از داروهای ضدانگلی استفاده می شود. داروها ممکن است به صورت بلعیدنی (قرص)، کرم، لوسیون و یا تزریقی تجویز شوند.
ترکیبات حاوی آنتیموان، داروهای اصلی مورد استفاده برای درمان سالک هستند. این داروها عبارتند از:
- مگلومین آنتیمونات
- سدیم استیبوگلوکونات
- آمفوتریسین B
- کتوکونازول
- میلتفوسین
- پارومومایسین
- پنتامیدین
درمان های تکمیلی
برای مبتلایان به سالک پوستی، اغلب پزشک علاوه بر تجویز دارو از درمان های مکمل دیگری برای درمان و ترمیم جای زخم های پوستی استفاده میکند از جمله:
- گرمادرمانی
- کرایوتراپی (سرمادرمانی)
- لیزردرمانی
- جراحی پلاستیک
عوارض بیماری سالک
عوارض این بیماری ممکن است شدید و یا حتی کشنده باشد، به خصوص برای انواع احشایی و مخاطی.
به طور کلی عوارض سالک عبارتند از:
- عفونت‌های باکتریایی (عفونت‌های ثانویه): می توانند به باکتری‌ها اجازه دهند تا به اعماق بدن بیمار نفوذ کنند و منجر به بیماری‌های جدی و وخیم تر شدن زخم ها شوند.
- عود بیماری: علائم بیماری در برخی افراد با درمان از بین می‌رود و بعداً دوباره برمی‌گردد که به آن لیشمانیوز عودکننده می گویند. در صورت بروز این اتفاق، نیاز به درمان اضافی است.
- سوراخ شدن یا فروپاشی سپتوم: سالک مخاطی میتواند باعث ایجاد سوراخی در بافت بین مجاری بینی (سپتوم) شود. از بین رفتن ساختار بینی نیز باعث بدشکلی، عفونت‌ها و مشکلات تنفسی میشود.
- ذات‌الریه یا عفونت‌های دستگاه گوارش: سالک مخاطی و احشایی می‌توانند منجر به عفونت در سایر اندام‌های بدن شود.
سایر عوارض بیماری سالک
- لیشمانیوز پوستی پُست کالاآزار (PKDL)
- خونریزی شدید
- لنفوهیستوسیتوز هموفاگوسیتیک (بیماری که باعث آسیب به اندام‌ها شده و حتی میتواند کشنده باشد)
- سپسیس (توسط عفونت ایجاد و باعث التهاب سیستمیک بدن می شود که میتواند منجر به آسیب بافتی، نارسایی اندام ها و حتی مرگ شود)
- عفونت‌های کشنده ناشی از آسیب سیستم ایمنی
- کم‌خونی مزمن
پیشگیری
بهترین راه برای جلوگیری از همه انواع بیماری سالک، جلوگیری از گزیده شدن توسط پشه خاکی است، به خصوص در مناطقی که لیشمانیا شایع است. راه‌های زیر احتمال گزیده شدن توسط پشه خاکی را به حداقل میرساند:
- پوست در معرض دید را با لباس از جمله شلوار بلند، پیراهن آستین بلند و جوراب بپوشانید.
- از دفع کننده حشرات استفاده کنید. مؤثرترین دفع کننده حشرات معمولاً حاوی DEET هستند.
- زیر پشه‌بند بخوابید و حتی توری‌ها را برای محافظت بیشتر، از قبل به دفع کننده حشرات آغشته کنید.
- پشه های خاکی بسیار کوچکتر از پشه‌های معمولی هستند. بنابراین از توری‌هایی که سوراخ های ریز دارند برای مسدود کردن پنجره ها و درب ها استفاده کنید.
- از چادر زدن در نزدیکی زیستگاه‌های حیوانات خودداری کنید، زیرا ممکن است ناقل انگل لیشمانیا باشند.
آیا میدانید
هیچ واکسن یا دارویی برای جلوگیری از بیماری سالک (لیشمانیوز) وجود ندارد.
سؤالات پرتکرار
آیا سالک قابل درمان است؟
بیماری سالک اغلب زمانی قابل درمان است که پزشک آن را تشخیص داده و بلافاصله با دارو درمان کند. میزان درمان با تشخیص و درمان به موقع برای سالک احشایی بیش از ۹۰٪ و برای سالک مخاطی بیش از ۷۵٪ است. البته به یاد داشته باشید که افرادی که سیستم ایمنی ضعیفی دارند، درمان آنها دشوارتر است.
اگر توسط پشه خاکی گزیده شدم، آیا باید به پزشک مراجعه کنم؟
فقط در صورتی که پس از گزش علائم داشتید، باید به پزشک مراجعه کنید. همه پشه‌های خاکی ناقل بیماری نیستند. معمولاً بدن افراد بدون اینکه بیمار شود، با عفونت لیشمانیا مبارزه میکند؛ مگر اینکه سیستم ایمنی ضعیفی داشته باشد.
چه زمانی باید به اورژانس مراجعه کرد؟
اگر علائم زیر را داشتید باید سریعاً به اورژانس مراجعه کنید:
- تب بالا (بیش از 40 درجه سانتیگراد) که پایین نمی‌آید
- مشکل در تنفس
- تورم قابل توجه شکم
- زردی پوست یا چشم (یرقان)
- آبی شدن پوست، لب‌ها یا ناخن‌ها (سیانوز، نشانه کمبود اکسیژن در خون است)
آیا انسان میتواند از تماس با سگ‌ها به بیماری سالک مبتلا شود؟
خیر، مستقیماً از تماس با سگ یا سایر حیوانات امکان ابتلا وجود ندارد. اما این بیماری میتواند از طریق نیش پشه خاکی از سگ‌ها به انسان منتقل شود.
آیا سالک مسری است؟
خیر. این بیماری از طریق نیش پشه خاکی آلوده منتقل میشود. در موارد نادر، میتواند از طریق تزریق خون یا سوزن آلوده یا مادر باردار به جنین نیز منتقل شود.
اولین علائم سالک در سگ‌ها چیست؟
علائم در سگ‌ها میتواند بسیار متفاوت باشد، اما مواردی که معمولاً رخ میدهند و برای صاحبان حیوانات خانگی قابل تشخیص هستند، ممکن است شامل ضایعات پوستی، کاهش وزن، از دست دادن علاقه به ورزش، انرژی کمتر و از دست دادن اشتها باشد.
آیا گربه‌ها می‌توانند به لیشمانیوز مبتلا شوند؟
بله، اما ابتلای گربه‌ها به این بیماری نادر است.
آیا همه پشه‌های خاکی ناقل لیشمانیوز هستند؟
خیر. از تقریباً 900 گونه پشه خاکی که متخصصان شناسایی کرده‌اند، تنها 98 گونه به عنوان ناقل لیشمانیوز شناخته شده‌اند.
