علائم و عوارض کمبود پروتئین در بدن چیست و چه کسانی بیشتر در معرض آن هستند؟
پروتئین یکی از اجزای سازنده اصلی بدن است که نقش کلیدی در ساختار و عملکرد عضلات، استخوان ها، پوست، آنزیم ها، هورمون ها، سیستم ایمنی و مغز دارد. در نتیجه، کمبود پروتئین ممکن است منجر به علائم بسیاری مانند اِدم، ریزش و شکنندگی موها و ناخن ها، گرسنگی بیشتر، عفونت های شدید، تغییرات خلقی، ضعف عضلانی و سیستم ایمنی شود.
اگرچه کمبود پروتئین در کشورهای توسعه یافته نادر است اما با این حال افراد مسن و کودکانی که مورد بدرفتاری قرار دارند و مبتلایان به بیماری های زمینه ای مرتبط با اختلال جذب پروتئین یا متابولیسم، در معرض خطر کمبود پروتئین هستند.
توصیه می شود که حداقل 10 درصد از کالری مورد نیاز روزانه خود را از پروتئین دریافت کنید، در غیر اینصورت تقریباً تمام عملکردهای بدن تان تحت تأثیر کمبود پروتئین قرار گرفته که می تواند منجر به مشکلات جدی سلامتی شود.
علائم کمبود پروتئین
- ضعف و خستگی
- مشکلات پوستی، مو و ناخن
- تغییرات خلقی
- تورم (اِدم)
- ضعیف شدن سیستم ایمنی
- زود به زود مریض شدن و یا طولانی شدن دوره بیماری
- تغییرات استخوانی
- از دست دادن توده عضلانی
- کبد چرب
- کاهش یا افزایش وزن
- اشتهای بیشتر
- ترمیم طولانی جراحات و آسیب ها
- متوقف شدن رشد درکودکان
چرا مصرف کم پروتئین باعث ضعف و خستگی می شود؟
پروتئین یک منبع انرژی حیاتی است و کمبود آن در بدن، می تواند باعث احساس ضعف و خستگی ذهنی و بدنی غیرعادی شود.
تحقیقات نشان می دهد که فقط یک هفته عدم مصرف پروتئین کافی می تواند بر توان عضلات حرکتی بدن تأثیر منفی بگذارد، به خصوص در افراد بالای 55 سال. با گذشت زمان، کمبود پروتئین می تواند باعث از دست دادن توده عضلانی و در نتیجه ضعف و ناتوانی در حفظ تعادل شود. علاوه بر این عدم دریافت پروتئین کافی منجر به کم خونی و کاهش اکسیژن رسانی به سلول ها شده و باعث ایجاد احساس خستگی غیر عادی می شود.
چرا کمبود پروتئین باعث مشکلات پوستی، مو و ناخن می شود؟
موهای خشک و نازک و ناخن‌های شکننده و ضعیف معمولاً اولین نشانه‌های کمبود پروتئین هستند. اگر عدم مصرف پروتیئن کافی ادامه یابد این علائم تشدید شده و در ادامه موها رنگدانه خود را از دست می دهند، موهای مجعد صاف می شوند و پوست شکننده و پوسته پوسته می شود. در نهایت نیز ممکن است موهای نرم و روشن روی صورت و بدن رشد کنند.
چرا کاهش سطح پروتئین در بدن باعث تغییرات خلقی می شود؟
پروتئین از اسیدهای آمینه تشکیل شده است. اسیدهای آمینه برای تولید انتقال دهنده های عصبی تنظیم کننده خلق و خو مانند دوپامین، سروتونین و نوراپی نفرین ضروری هستند. بنابراین کمبود پروتئین یعنی کاهش تولید انتقال دهنده های عصبی در بدن و در نتیجه بروز اختلالات خلقی مانند افسردگی و پرخاشگری.
دلیل تورم ناشی از کمبود پروتئین چیست؟
تورم ( ِادم)، به ویژه در شکم، پاها و دست‌ها، یکی از شایع ترین علائمی است که نشان میدهد پروتئین کافی دریافت نمی‌کنید. علت آن این است که جریان پروتئین ها در خون به ویژه آلبومین به جلوگیری از تجمع مایعات در بافت ها کمک می کند.
هشدار: مشکلات و بیماری های بسیاری، می توانند باعث ایجاد تورم (اِدم) شوند، بنابراین توصیه می شود برای تشخیص علت قطعی تورم حتما به پزشک مراجعه کنید.
چرا پایین بودن سطح پروتئین بدن باعث ضعیف شدن سیستم ایمنی و طولانی شدن بیماری ها می شود؟
تحقیقات نشان میدهد که کمبود پروتئین توانایی بدن برای تولید آنتی بادی ها و سیتوکین ها را کاهش میدهد و در نتیجه سیستم ایمنی ضعیف می شود. هر چقدر سیستم ایمنی فرد ضعیف تر باشد احتمال ابتلای وی به عفونت های رایج مانند عفونت های دستگاه ادراری، پنومونی (عفونت ریه)، عفونت گوش میانی (اوتیت مدیا) و التهاب معده و روده (گاستروانتریت) بیشتر است.
آنتی‌بادی‌ها برای تخریب، مهاجمان خارجی مانند میکروب‌ها را علامت‌گذاری می‌کنند و به آنها متصل می‌شوند. در حالی که سیتوکین‌ها به عنوان پیام‌رسان عمل می‌کنند و به سیستم ایمنی برای حمله به میکروب‌ها اطلاع‌رسانی و سیگنال می‌دهند.
اسیدهای آمینه بلوک های سازنده پروتئین هستند. اسیدهای آمینه موجود در خون به سیستم ایمنی کمک می کنند تا آنتی بادی هایی بسازد که گلبول های سفید خون را برای مبارزه با ویروس ها، باکتری ها و سموم فعال کند. علاوه بر این برای هضم و جذب مواد مغذی که سلامت بدن به آنها وابسته است به پروتئین نیاز است. شواهد نشان میدهد که پروتئین می تواند سطح باکتری های “خوب” روده را، -که باعث جذب بهتر مواد مغذی می شوند – افزایش دهد.
افرادی که پروتئین کمی مصرف می کنند، اغلب متوجه می شوند که بریدگی ها و خراش های آنها دیر خوب می شود. همین امر در مورد بهبود رگ به رگ شدن و سایر حوادث و آسیب ها وجود دارد. این موضوع بدلیل عدم تولید کلاژن کافی در بدن اتفاق می افتد. بدن ما برای تولید کلاژن به پروتئین نیاز دارد.
چرا کمبود پروتئین باعث تغییرات استخوانی و تحلیل توده عضلانی می شود؟
شواهد نشان میدهد که کمبود پروتئین کاهش طبیعی تراکم استخوان (BMD) ناشی از افزایش سن را تشدید می کند. از دست دادن تراکم استخوان ها باعث پوکی استخوان می شود. در بیماری پوکی استخوان، استخوان ها ضعیف، شکننده و مستعد شکستن هستند.
یک مطالعه در سال 2021 نشان داد، افرادی که پروتئین بیشتری مصرف می‌کنند، در مقایسه با افرادی که پروتئین کمتری مصرف می‌کنند، تراکم استخوانی بالاتری (6 درصد) در ناحیه باسن و ستون فقرات دارند. همچنین محققان دریافتند کسانی که پروتئین بیشتری مصرف می‌کنند کمتر دچار شکستگی استخوان می‌شوند.
عضلات بزرگترین مخزن پروتئین بدن هستند. هنگامی که میزان پروتئین در رژیم غذایی کم باشد، بدن تمایل دارد پروتئین را از ماهیچه های اسکلتی برداشت کند تا بتواند بافت ها و عملکردهای مهم بدن را حفظ کند. در نتیجه، کمبود پروتئین می تواند به مرور زمان منجر به تحلیل رفتن عضلات شود. حتی کمبود متوسط پروتئین می تواند باعث تحلیل عضلانی به خصوص در افراد مسن شود.
تحقیقات نشان می دهد که افراد بالای 65 سال، روزانه به 1.2 گرم پروتئین به ازای هر یک کیلوگرم وزن بدن خود نیاز دارند. گفته می شود افزایش مصرف پروتئین می تواند از سارکوپنیا (از دست دادن توده عضلانی) جلوگیری کند و یا دست کم روند آن را کُند کند.
کاهش سطح پروتئین در بدن چگونه باعث ایجاد کبد چرب می شود؟
کبد بزرگترین اندام داخلی است و عملکردهای حیاتی مانند فیلتر کردن خون، تبدیل غذا به انرژی، حذف مواد زائد و تولید مواد مختلف مانند صفرا، پروتئین ها و کلسترول را انجام می دهد. اگر چربی هایی به نام تری گلیسرید به طور غیر طبیعی در داخل سلول های کبد تجمع کنند و باعث بزرگ شدن کبد شوند، به آن کبد چرب می گویند.
دلایل زیادی برای کبد چرب وجود دارد، مانند مصرف زیاد الکل و چاقی. با این حال مصرف پروتئین ناکافی نیز یکی دیگر از عوامل مؤثر در ایجاد کبد چرب است اما علت شایعی نیست.
کمبود پروتئین زمانی باعث کبد چرب می شود که کبد فرد نتواند پروتئین های منحصر به فرد (لیپوپروتئین) مورد نیاز برای کمک به حمل تری گلیسیرید از کبد را تولید کند.
علت کاهش یا افزایش وزن و افزایش اشتهای ناشی از کمبود پروتئین چیست؟
اولین واکنش بدن به کمبود شدید پروتئین، کاهش سرعت متابولیسم و تجزیه بافت چربی به عنوان منبع انرژی است. زمانی که تمام بافت‌های چربی تجزیه شدند و دیگر منبع چربی نباشد، بدن با شکستن ماهیچه‌ها و اندام‌های داخلی، یعنی کبد و روده و به دنبال آن قلب و کلیه‌ها، سعی در تأمین پروتئین مورد نیاز خود می کند.
کاهش وزن چربی، عضله و اندام ها باعث کاهش وزن قابل توجهی می شود. گرسنگی، که در آن کمبود پروتئین و سایر مواد مغذی وجود دارد (به عنوان مثال، در زمان قحطی)، می تواند باعث کاهش وزن 50 درصدی و یا حتی بیشتر از آن در کودکان شود.
افزایش وزن ناشی از کمبود پروتئین با سندروم نفروتیک و احتباس بیش از حد مایعات مرتبط است. سندروم نفروتیک یک بیماری کلیوی است که در آن فرد از طریق ادرار مقدار زیادی آلبومین از دست می دهد.
پروتئین نقش کلیدی در حفظ اشتها و دریافت کالری دارد. اگر پروتئین کافی مصرف نکنید، بدن تلاش می کند تا این وضعیت را با افزایش اشتها و تشویق شما به خوردن تغییر دهد. این مضوع ممکن است باعث مصرف غذاهای پر کربوهیدرات و چربی برای جبران کمبود پروتئین شود که به عنوان فرضیه اهرم پروتئین شناخته می شود. با این حال، غذاهای پر کربوهیدرات و چربی به اندازه غذاهایی که پروتئین بالایی دارند، سیر کننده نیستند. با گذشت زمان، ممکن است دریافت کالری بیش از حد، باعث افزایش وزن ناخواسته و چاقی شود.
دلیل متوقف شدن رشد در کودکانی که پروتئین کافی مصرف نمی کنند، چیست؟
پژوهشگران بر این باورند که عدم دریافت 9 اسید آمینه ضروری موجود در پروتئین می تواند فرآیندهای متابولیک مربوط به افزایش قد را مختل کند.
اگر قد کودک کمتر از 2.5 درصد از متوسط قد کودکان هم سن او باشد، این بدان معنی است که رشد او کم یا باصطلاح متوقف شده است. کواشیورکور و ماراسموس، دو نوع سوء تغذیه هستند که باعث کندی و توقف رشد در کودکان می شوند.
کودکانی که ماراسموس یا کواشیورکور ندارند نیز ممکن است با کاهش رشد ناشی از دریافت ناکافی پروتئین مواجه شوند.
در سال 2022، مشخص شد که بیش از 148 میلیون کودک زیر 5 سال که عمدتاً در کشورهای کم درآمد زندگی می کردند، نسبت به سن خود بسیار کوتاه قد هستند.
بیماری ماراسموس چیست؟
ماراسموس یک نوع سوء تغذیه شدید ناشی از کمبود پروتئین و کالری است که می تواند در نوزادان و کودکان خردسال، در کشورهایی که منابع غذایی بسیار محدود دارند، رخ دهد. کمبود طولانی مدت دریافت کالری و پروتئین منجر به کاهش شدید وزن و توقف رشد می شود.
کودکان مبتلا به ماراسموس دچار تحلیل عضلانی شدیدی می شوند و ذخایر چربی خود را از دست می دهند. علاوه بر ظاهر بسیار ضعیف، علائم دیگر ماراسموس عبارتند از ضعف شدید، پوست نازک و خشک با چین های پوستی اضافی به دلیل از دست دادن چربی و موهای نازک و شکننده که به راحتی کنده می شوند
بیماری کواشیورکور چیست؟
کواشیرکور یک نوع سوء تغذیه شدید است که بدلیل کمبود شدید پروتئین در کودکان ایجاد می شود. در این بیماری کاهش سطح آلبومین منجر به نشت مایع از رگ های خونی به بافت های اطراف می شود. کودکان مبتلا به کواشیورکور بسیار لاغر با شکم و مچ پای برآمده هستند. این برآمدگی ها در اثر تورم (اِدم) ایجاد می شود.
تورم، متوقف شدن رشد، موهای نازک و شکننده که رنگدانه خود را از دست داده اند، پوست خشک و پوسته پوسته، بی تفاوتی و بی حالی از علائم سوءتغذیه کواشیورکور هستند.
گروه هایی که بیشتر در معرض خطر کمبود پروتئین قرار دارند
- افرادی که دسترسی به غذای کافی ندارند
- افرادی که بیماری هایی که بر جذب یا متابولیسم پروتئین تأثیر می گذارند، مبتلا هستند مانند سندروم روده تحریک پذیر
- افراد مسن، به ویژه آنهایی که دچار زوال عقل در برابر دریافت ناکافی مواد مغذی از جمله پروتئین آسیب پذیرتر هستند
- کودکانی که از بی توجهی و بدرفتاری رنج می برند و در شرایط ناسالم زندگی می کنند
- افراد مبتلا به اختلال مصرف الکل
- مبتلایان به اختلالات خوردن مانند بی اشتهایی عصبی
- افراد مبتلا به بیماری های مرتبط با کاهش جذب روده یا اختلال در هضم پروتئین مانند نارسایی پانکراس
- کسانی که دچار سوختگی شدید شده اند
- افرادی که تحت عمل جراحی قرار گرفته اند مانند جراحی بای پس معده
- افرادی که شرایط ژنتیکی خاصی دارند
- مبتلایان به سرطان که بیماری آنها در مراحل پیشرفته است
انواع منابع پروتئینی
دو نوع پروتئین غذایی داریم که شامل پروتئین های حیوانی و پروتئین های گیاهی هستند.
پروتئین حیوانی مانند گوشت (به عنوان مثال، مرغ، گوشت گاو، گوشت خوک و بوقلمون)، ماهی (مانند ماهی قزل آلا، ماهی خال مخالی و تن)، و محصولات لبنی (مانند تخم مرغ، شیر، پنیر و ماست یونانی)
پروتئین های گیاهی مانند لوبیا، نخود، عدس، کینوا، آجیل، دانه ها و فرآورده های تهیه شده از سویا (مانند توفو و تمپه)
اکثر منابع پروتئین حیوانی «کامل» هستند، یعنی حاوی تمام 9 اسید آمینه ضروری مورد نیاز بدن هستند؛ اما فقط برخی از پروتئین های گیاهی «کامل» هستند مانند گندم سیاه، دانه کنف، کینوا و سویا.
متوسط نیاز ما به پروتئین
برای یک بزرگسال که به طور متوسط روزانه 2000 کالری مصرف می کند، توصیه می شود که این مقادیر پروتئین در هفته مصرف کند: (هر اونس حدود 28 گرم است)
- 26 اونس گوشت، مرغ و/یا تخم مرغ
- 8 اونس غذاهای دریایی
- 5 اونس آجیل، دانه ها و فرآورده های سویا
برای کودکان و نوجوانان 2 سال و بالاتر، مقدار پروتئینی که باید در هفته مصرف کنند به کالری مورد نیاز روزانه آنها بستگی دارد. کالری مورد نیاز کودکان بر اساس سن، قد، وزن، جنسیت و سطح فعالیت بدنی محاسبه می شود.
به عنوان مثال، برای یک کودک 6 ساله که کالری مورد نیاز او 1400 کالری در روز است، مصرف پروتئین توصیه شده در هفته شامل موارد زیر است:
- 19 اونس گوشت، مرغ و/یا تخم مرغ
- 6 اونس غذاهای دریایی
- 3 اونس آجیل، دانه ها و فرآورده های سویا
سؤالات متداول
وقتی پروتئین بدن کم باشد چه اتفاقی می افتد؟
اگر رژیم غذایی شما فاقد پروتئین باشد، ممکن است دچار خستگی، ریزش مو، اِدم و عفونت های شدید شوید.
5 علامت اولیه کمبود پروتئین چیست؟
ریزش مو، خشکی پوست، افزایش ابتلا به عفونت، افزایش گرسنگی و اِدم
چگونه می توان کمبود پروتئین را برطرف کرد؟
بهترین راه خوردن غذاهای سرشار از پروتئین مانند ماهی چرب، گوشت بدون چربی، تخم مرغ، عدس، حبوبات، آجیل و لبنیات کم چرب است.
دلایل اصلی کمبود پروتئین چیست؟
سوء تغذیه، بارداری، اختلالات خوردن، اختلالات کبدی، مشکلات کلیوی و بیماری های التهابی روده.
آیا کمبود پروتئین بر خواب تأثیر میگذارد؟
رژیم های غذایی سرشار از پروتئین باعث افزایش بیقراری در طول خواب می شوند در حالیکه مصرف کم پروتئین باعث کاهش میزان خواب عمیق (خواب موج آهسته) می شود.
کمبود پروتئین باعث چه بیماری هایی می شود؟
کمبود پروتئین می تواند منجر به سوء تغذیه مانند کواشیورکور و ماراسموس شود.
