هایپرناترمی؛ اختلالی نادر اما خطرناک در تعادل الکترولیت‌ها
اگر سطح سدیم در خون به بالاتر از حد طبیعی برسد به آن هایپرناترمی (Hypernatremia) می گویند. سدیم یکی از مهم ترین الکترولیت‌های بدن است که نقش حیاتی در تنظیم تعادل مایعات، فشار خون و عملکرد عصبی دارد. با این حال بالا رفتن غیر طبیعی سدیم در خون باعث بهم خوردن تعادل الکترولیت های خون شده و علائم و عوارض جدی از جمله خونریزی رگ های مغزی، تشنج، کما و حتی مرگ را به دنبال دارد.
فهرست مطالب
هایپرناترمی چیست؟ | نقش سدیم در بدن | علائم در نوزادان | علائم در بزرگسالان | علل | عوارض | علل کاهش آب بدن | تشخیص | درمان و پیشگیری
هایپرناترمی چیست؟
سطح طبیعی سدیم در خون بین 135 تا 145 میلی اکی والان در لیتر است. هنگامی که این مقدار به بالای 145 mEq/L برسد، فرد دچار هایپرناترمی شده است. این وضعیت معمولاً نشان‌دهنده از دست رفتن آب بدن نسبت به سدیم است، نه دریافت بیش از حد سدیم.
سدیم یکی از الکترولیت‌های بدن است که عمدتاً در خون وجود دارد و برای بسیاری از عملکردهای مهم بدن، لازم است. با این حال، وقتی غلظت آن در خون به بیش از حد طبیعی برسد، باعث بهم خوردن تعادل الکترولیت ها شده و می‌تواند مشکلات جدی ایجاد کند.
نقش سدیم در عملکرد بدن
سدیم به تنظیم حجم خون، فشار خون، pH بدن و رسانایی الکتریکی سلول های کمک می‌کند. این یعنی سدیم نه تنها به برقراری تعادل مقدار آبی که در داخل یا خارج سلول‌ها وجود دارد کمک می‌کند، بلکه برای عملکرد عضلات و اعصاب نیز بسیار مهم است.
از آنجا که غلظت یون‌های سدیم در خون بسیار مهم است، بدن راه‌هایی برای تنظیم این امر دارد. یک راه از طریق هورمون ضد ادراری (ADH) است که توسط غده هیپوفیز در مغز آزاد میشود. هورمون ADH باعث میشود که کلیه‌ها در صورت کمبود آب بدن، آب کمتری از طریق ادرار دفع کنند. همچنین احساس تشنگی را افزایش میدهد که باعث میشود بیشتر آب بنوشید و در نتیجه غلظت سدیم در خون کاهش یابد. کلیه‌ها نیز مقدار زیادی از سدیم را از طریق ادرار و مقدار کمی را از طریق عرق دفع می کنند.
علائم و علل
علائم هایپرناترمی در نوزادان
- افزایش میزان تنفس
- ضعف عضلانی
- بی‌حالی
- بی‌خوابی
- گریه با صدای بلند
- کما
علائم هایپرناترمی در بزرگسالان
علائم بستگی به شدت و سرعت افزایش سطح سدیم دارد. افراد ممکن است هیچ علامتی نداشته باشند، به خصوص اگر غلظت سدیم به تدریج در حال افزایش باشد. اما در موارد شدیدتر، علائم زیر دیده میشود:
- تشنگی شدید
- ضعف عضلانی
- تحریک‌پذیری
- تهوع و استفراغ
- تشنج
- بی‌قراری
- گیجی
- بی‌حالی
- بی‌هوشی
- کما (در موارد بسیار شدید)
آیا میدانید
حدود 1 تا 4 درصد موارد هایپرناترمی در بین بیماران بستری در بیمارستان رخ میدهد. همچنین سالمندانی که در مراکز نگهداری از سالمندان هستند بیش از سایر سالمندان در معرض افزایش غیر طبیعی غلظت سدیم هستند.
علل و عوارض
علل بروز هایپرناترمی
- از دست رفتن آب بدن بدلیل اسهال، استفراغ، تعریق شدید، ادرار زیاد، سوختگی های شدید، دیابت و یا مصرف داروهای مدر
- دریافت کم مایعات به‌ویژه در سالمندان یا افرادی که دچار ناتوانی ذهنی هستند و حس تشنگی ضعیف‌تری دارند
- دریافت بیش از حد سدیم که البته این علت بسیار نادر است اما غیرممکن نیست. بعنوان مثال دریافت میزان زیادی سدیم از طریق تزریق وریدی و یا استفاده بیش از حد از محلول‌های نمکی
- ابتلا به مشکلات کلیوی
- عوارض جانبی مصرف برخی از داروها مانند لیتیوم، فنی‌توئین و آمفوتریسین
عوارض هایپرناترمی
- یکی از شدیدترین عوارض هایپرناترمی، پارگی رگ های خونی در مغز است. این نوع خونریزی در مغز که خونریزی زیر عنکبوتیه یا زیر سخت‌شامه نامیده میشود، می‌تواند باعث آسیب دائمی مغز یا مرگ شود.
- آسیب مغزی
- تشنج
- مرگ
علل کاهش آب بدن
مصرف ناکافی آب و یا از دست دادن غر طبیعی آن، یکی از عوامل خطر ایجاد هایپرناترمی است. بدن برخی از افراد بدلایل زیر، دچار کم آبی می شود:
- زوال عقل
- افسردگی شدید یا سایر اختلالات روانپزشکی
- اختلال مغزی که بر تشنگی و تولید ADH فرد تأثیر می‌گذارد مانند بیماری پارکینسون و تومور مغزی
- اسهال، استفراغ، تب و تعریق بیش از حد
- سوختگی‌های شدید
- تنفس بسیار سریع
- مصرف داروهای ادرارآور
- بیماری‌های کلیوی ژنتیکی و اکتسابی
- بالا بودن سطح گلوکز خون (مانند دیابت نوع 2 درمان نشده)
- هیپرآلدوسترونیسم (تولید بیش از حد هورمون آلدوسترون توسط غدد فوق کلیوی)
- دیابت بی‌مزه (این بیماری هیچ ارتباطی به سطح گلوکز خون ندارد و یک بیماری مرتبط با غدد درون ریز است که باعث اختلال در فرایند دفع ادرار در کلیه می شود )
تشخیص هایپرناترمی
انجام آزمایش خون تنها راه برای اطلاع از میزان سدیم بدن است. با این حال، ممکن است آزمایش‌های تشخیصی دیگری برای کمک به تعیین علت افزایش سدیم در خون لازم باشد.
- آزمایش سدیم خون معمولاً همراه با سایر آزمایش‌های اساسی برای ارزیابی وضعیت الکترولیت‌ها و سایر فرآورده‌های خونی مهم انجام میشود.
- بررسی سابقه پزشکی و معاینه
- آزمایش ادرار برای برای برررسی حجم و غلظت تا مشخص شود بدن در پاسخ به دسموپرسین (که مانند ADH عمل می‌کند) چقدر ادرار غلیظ تولید می‌کند.
- در بعضی موارد ممکن است پزشک برای اطمینان از عدم وجود خونریزی مغزی، سی‌تی‌اسکن انجام دهد.
درمان و پیشگیری
درمان هایپرناترمی
درمان بستگی به علت و شدت بیماری دارد. اصل اساسی در درمان، جایگزینی تدریجی مایعات از دست‌رفته است تا از بروز آسیب مغزی ناشی از غلظت سدیم در خون جلوگیری شود. راهکارهای درمانی عبارتند از:
- استفاده از سرم نمکی رقیق (مانند دکستروز ۵٪)
- درمان بیماری زمینه‌ای که باعث هایپرناترمی شده است
- کنترل مصرف داروهای مدر
پیشگیری
- مصرف کافی مایعات، به‌ویژه در هوای گرم یا در شرایطی که تعریق یا دفع ادرار زیاد است. یک فرد بالغ به طور متوسط باید روزانه بین ۴ تا ۶ لیوان آب بنوشد. اگر داروهای خاصی مصرف می‌کنید، بسیار فعال هستید، در آب و هوای گرم یا در ارتفاعات بالا هستید، باید بیشتر بنوشید تا از کم آبی و افزایش غلظت سدیم جلوگیری شود.
- پایش دقیق بیماران در بیمارستان به‌ویژه سالمندان یا کسانی که مایعات داخل وریدی دریافت می‌کنند
- آموزش علائم کم آبی به افرادی که دچار بیماری های زمینه ای هستند که آنان را در معرض هایپرناترمی قرار میدهد مانند افراد مبتلا به مشکلات کلیوی و دیابت بی مزه
- مصرف متعادل سدیم. انجمن قلب آمریکا حد ایده‌آل ۱۵۰۰ میلی‌گرم سدیم در روز را برای یک فرد بالغ سالم توصیه می‌کند. متاسفانه کاهش مصرف سدیم کار آسانی نیست زیرا جوانه‌های چشایی ما به طعم شور اکثر غذاها عادت کرده‌اند و برخلاف شکر، جایگزین‌های کمی برای آن وجود دارد. سدیم نه تنها به غذاها طعم میدهد، بلکه به عنوان یک ماده نگهدارنده و مهارکننده در عوامل ورآورنده نیز عمل می‌کند. سدیم نه تنها در نمک، بلکه در جوش شیرین، بیکینگ پودر و مونوسدیم گلوتامات نیز یافت میشود.
خلاصه
هایپرناترمی یک وضعیت پزشکی است که باید جدی گرفته شود زیرا می‌تواند زندگی فرد را تهدید کند. نوزادان و افراد مسن، به ویژه کسانی که در بیمارستان بستری هستند، بیشتر در معرض خطر هستند. هایپرناترمی ممکن است علائمی ایجاد کند و یا علامتی نداشته باشد. افزایش تشنگی، حالت تهوع، استفراغ و ضعف عضلانی برخی از علائم بالا رفتن غیرطبیعی سدیم خون است. عدم دریافت مایعات کافی و یا از دست دادن بیش از حد آب اصلی ترین علل آن است که ممکن است در اثر مصرف کم مایعات و یا برخی بیماری ها مانند مشکلات کلیوی، دیابت بی مزه و پارکینسون ایجاد شود.
